व्यापार अथवा व्यवसायातून उत्पन्न मिळवणाऱ्या व्यक्ती आणि हिंदू अविभक्त कुटुंब यांच्यासाठी (ITR-3) आयकर रिटर्न फॉर्म आहे. तसंच ज्यांना घरभाडं, भांडवली नफा, पगार किंवा अन्य ठिकाणांहून उत्पन्न मिळत आहे आणि ज्यासाठी सर्वसमावेशक हिशेब पुस्तकं राखणं आवश्यक असेल किंवा नसेल या सर्वांसाठी (ITR-3) हा आयकर रिटर्न फॉर्म आहे. हा सरकारच्या आयकर विभागानं विविध प्रकारच्या उत्पन्न असलेल्या करदात्यांसाठी विहित केलेल्या विविध आयकर रिटर्न फॉर्मपैकी एक आहे.
याविषयीच्या शंकाची उत्तरं जाणून घेऊन तो कसा दाखल करता येतो त्याची अधिक तपशीलवार माहिती घेऊया.
- आयटीआर-3 फॉर्म म्हणजे काय?
आयटीआर-3 हा भारतात पगार, व्यवसाय आणि अन्य स्रोतांमधून उत्पन्न मिळवणाऱ्या व्यक्ती आणि हिंदू अविभाजित कुटुंबांसाठी (एचयूएफ) वापरला जाणारा प्राप्तिकर परतावा फॉर्म आहे.
2. आयटीआर-३ कोण दाखल करू शकतं?
- व्यावसायिक किंवा उद्योजक, अश्या व्यक्ती ज्यांना पगार किंवा पेन्शनमधून उत्पन्न मिळतं, घराच्या मालमत्तेतून उत्पन्न मिळतं, भांडवली नफ्यातून उत्पन्न मिळतं किंवा इतर स्रोतांमधून उत्पन्न मिळतं तर अश्या एखादा उत्पन्नाचा स्रोत असेल तर ती व्यक्ती आयटीआर-3 दाखल करू शकते.
- याशिवाय करदात्याकडे त्यांच्या उत्पन्नाच्या स्रोतांपैकी एक स्त्रोत हा मालकी हक्क देणारा म्हणून दाखवणं आवश्यक आहे. हा फॉर्म अधिक व्यापक असून करदात्यांना त्यांच्या उत्पन्नाबद्दल आणि विविध स्रोतांमधल्या कपातींबद्दल तपशीलवार माहिती सादर करण्याची परवानगी देतो.
- या फॉर्ममधे विविध विभाग आहेत, जिथं करदात्यांना त्यांची वैयक्तिक माहिती, एकूण उत्पन्नाची गणना, वेगवेगळ्या स्रोतांमधून उत्पन्नाचा तपशील, वजावट, भरलेला कर आणि त्यांची पडताळणी या संबंधित अनेक तपशील द्यावे लागतात.
3. खालील श्रेणींमध्ये येणाऱ्या करदात्यांकडून आयटीआर-3 दाखल करता येईल.
- पगार अथवा पेन्शनमधून मिळणारं उत्पन्न असेल, याशिवाय करदाता हा मालक असलेल्या व्यवसायातून मिळणारंं उत्पन्न असेल, (ऑडिट आणि नॉन-ऑडिट दोन्ही प्रकरणंं) एकापेक्षा जास्त घरांच्या मालमत्तेतून मिळणारं उत्पन्न असेल तर या श्रेणीमध्ये येणाऱ्या करदात्यांकडून आयटीआर-3 दाखल करता येईल.
- ‘इतर स्रोतांमधून उत्पन्न’ अंतर्गत येणाऱ्या लॉटरी, घोड्यांच्या शर्यती आणि इतर क्रियाकलाप जिंकून मिळालेली बक्षिसं असतील तर या श्रेणीमध्ये येणाऱ्या करदात्यांकडून आयटीआर-3 दाखल करता येईल.
- भारताबाहेरच्या देशात असणाऱ्या मालमत्तेच्या माध्यमातून मिळणारं मालमत्ता उत्पन्न असेल तर या श्रेणीमध्ये येणाऱ्या करदात्यांकडून आयटीआर-3 दाखल करता येईल.
- अल्पकालीन किंवा दीर्घकालीन भांडवली नफ्यातून मिळणारं उत्पन्न असेल तर या श्रेणीमध्ये येणाऱ्या करदात्यांकडून आयटीआर-3 दाखल करता येईल.
- भागीदारी फर्मकडून मिळालेला मोबदला असेल तर या श्रेणीमध्ये येणाऱ्या करदात्यांकडून आयटीआर-3 दाखल करता येईल.
अश्याप्रकारे उत्पन्नाचे एकाहून अनेक स्रोत असणाऱ्या वैयक्तिक करदाता किंवा हिंदू अविभक्त कुटुंब यांना हा फॉर्म भरता येईल.
4. आयटीआर-3 दाखल करण्यास कोण पात्र नाही?
व्यक्ती आणि हिंदू अविभक्त कुटुंबं वगळता इतर कोणीही आयटीआर-3, फॉर्म भरण्यास पात्र नाहीत. त्याचप्रमाणं-
आयटीआर-1 (सहज), आयटीआर-2 आणि आयटीआर-4 (सुगम) फॉर्म भरणारे करदाते, व्यापार व्यावसायिक अथवा भागीदारीत उत्पन्न नसलेले करदाते हा फॉर्म भरू शकत नाहीत.
5. आयटीआर-3 फॉर्मची रचना काय आहे?
दरवर्षी फॉर्ममध्ये किरकोळ बदल होत असला तरी अश्या नियमित बदलाशिवाय यावर्षी फॉर्मची रचना थोडी बदलली असून त्यातील प्रमुख बदल पुढीलप्रमाणं आहे,
- भांडवली नफ्याचं विभाजन: 23 जुलै 2024 च्या आधी आणि नंतर झालेल्या विक्रीमुळे मिळालेला भांडवली नफा यावर्षी स्वतंत्रपणे नोंदवावा लागेल.
- बायबॅक तोटा: 1 ऑक्टोबर 2024 पासून, शेअर बायबॅक म्हणून मिळालेली रक्कम लाभांश समजून त्यावर “इतर स्रोत” म्हणून कर आकारला जाणार असून सदर शेअर खरेदीसाठी मोजलेली रक्कम भांडवली तोटा म्हणून मान्य केली जाणार आहे.
- मालमत्ता प्रकटीकरण मर्यादेत वाढ: आता मालमत्ता आणि दायित्वं नोंदवण्याची मर्यादा ₹1 कोटी (पूर्वी ₹50 लाख) पेक्षा जास्त असेल तरच आवश्यक आहे.
- नवीन कलम ४४बीबीसी: हे कलम क्रूझ व्यवसाय ऑपरेटरसाठी लागू केला आहे. या कलम-अंतर्गत, प्रवासी वाहतुकीतून मिळणाऱ्या एकूण उत्पन्नाच्या 20% रक्कम करपात्र उत्पन्न म्हणून गणली जाते.
- अधिक कपात तपशील: 80C, 10(13A), इत्यादी अंतर्गत दाव्यांसाठी तपशीलवार अहवाल आवश्यक आहे. कलम 80 सी, कलम 10 (13 ए) अंतर्गत येणाऱं घरभाडं भत्ता आणि इतर संबंधित कलमांखाली कपातीचा दावा करणाऱ्या करदात्यांना आता आयटीआर-3 फॉर्ममध्ये अधिक बारकाईनं माहिती द्यावी लागेल.
- टीडीएस विभाग कोड: व्यवसायाच्या स्वरूपावरून आणि त्याच्या उपविभागावरून ज्या अंतर्गत कर कापला गेला, त्याचा नेमका व्यवसाय कोड भरणं आवश्यक आहे. यासाठी विविध व्यवसायांचं कोड आयकर विभागानं जाहीर केले असून ते त्यांच्या संकेतस्थळावर उपलब्ध आहेत.
- कलम 80 सी खालील गुंतवणूक खर्च आणि कलमनिहाय टीडीएस टिसीएस रिपोर्टिंगसारख्या कपातींसाठी स्वतंत्र तपशील देणं सुरू करण्यात आलं आहे.
यामुळे सादर करण्यात आलेल्या माहितीत पारदर्शकता, अचूकता येऊन विवरणपत्र दाखल करणं सोईचं होईल.
6. आयटीआर 3 दाखल करण्यास आवश्यक कागदपत्रं-
आयटीआर 3 दाखल करण्यासाठी पॅन, आधार, बँक खात्यांची माहिती, पगार मिळत असल्यास फॉर्म 16, गुंतवणूक तपशील, हिशोब पुस्तकं ही कागदपत्रं आवश्यक आहे.
7. आयटीआर 3, विवरणपत्र दाखल करण्यासाठी काही महत्वाचे टप्पे पुढीलप्रमाणे आहेत.
- विभागाच्या संकेतस्थळावर विवरण भरण्यासाठी लॉग-इन करणं.
- आपल्या खात्यास पॅन लिंक करणं.
- वैयक्तिक माहिती- जसं की, नाव, पत्ता, पॅन, आधार, करदात्याचा प्रकार इ माहिती देणं.
- उत्पन्नाचा स्रोत- विविध व्यवसाय त्यातून मिळालेला नफा त्यासंबंधित इतर तपशील, पगार पेन्शन, घरभाडं, भांडवली नफा अन्य उत्पन्न याचा तपशील आणि केलेली गुंतवणूक आणि खर्च यांची विस्तृत माहिती द्यावी लागेल.
- भरलेल्या अथवा मुळातून कापलेल्या कराचा तपशील: यांची तपशीलवार माहिती द्यावी.
- इतर आवश्यक खुलासे : नियमानुसार इतर आवश्यक असणारे खुलासे करावे लागतील.
- करदेयता: सारांश पहा, तुलना करा, आवश्यक असल्यास करमोजणी करण्याच्या पद्धतीत बदल केल्यास करामध्ये काय फरक पडतो तो पहावा आणि योग्य करप्रणाली निश्चित करावी. नवी करप्रणाली एकदा स्वीकारली की त्यात बदल करता येत नाही. हे लक्षात ठेवूनच ती स्वीकारावी अथवा नाकारावी.
- दिलेली माहिती खरी असल्याचं प्रकटीकरण करावं.
- आवश्यक असल्यास कर भरणा करावा.
- यानंतर आयकर विभागाच्या पोर्टलवर विवरणपत्र सादर करून त्यांचं सत्यापन करावं. असं सत्यापन तीस दिवसात न केल्यास विवारणपत्र दाखल केलं नाही असं समजण्यात येतं. त्यामुळे यासाठी आवश्यक ती काळजी घ्यावी.
8. यातील सर्वसाधारण टप्पे खालीलप्रमाणे आहेत,
स्वतः आपला आयटीआर 3 दाखल करणं गोंधळात टाकणारं आणि त्रासदायक असू शकतं. हे बरंच क्लिष्ट असल्यानं, विशेषतः सामान्य लोकांसाठी, पुढील दंड आणि सूचना टाळण्यासाठी कर व्यावसायिकाची मदत घेण उचित आहे. त्याच्याकडून तुमच्या कर प्रश्नांचं निराकरण करताना तुमच्यासाठी उपलब्ध असलेल्या वजावटीचा जास्तीत जास्त लाभ कसा घेता येईल हे पहाणं गरजेचं आहे.
9. आपण व्यावसायिक मदतीशिवाय आयटीआर 3 दाखल करू शकतो का?
हो, जर तुम्हाला तुमच्या खात्यांचे लेखापरीक्षण करण्याची आवश्यकता नसेल तर तुम्ही कोणत्याही व्यावसायिक मदतीशिवाय आयटीआर 3 दाखल करू शकता. तथापि, हा फॉर्म अतिशय किचकट असल्यामुळे आयटीआर स्वतः दाखल करण्याची प्रक्रिया वेळखाऊ आणि कठीण असू शकते, म्हणून अचूक आयटीआर दाखल करण्यासाठी कर व्यावसायिकांचा सल्ला घेणं अधिक योग्य होईल.
उदय पिंगळे
अर्थ अभ्यासक
(लेखक मुंबई ग्राहक पंचायत या स्वयंसेवी ग्राहक संस्थेचे क्रियाशील कार्यकर्ते असून संस्थेच्या मध्यवर्ती कार्यकरणीचे सभासद आहेत याशिवाय महारेराच्या सामंजस्य मंचावर मानद सलोखाकार म्हणूनही कार्यरत आहेत. लेखात व्यक्त केलेली मते पूर्णपणे वैयक्तिक आहेत.)
