भांडवली बाजारात अप्रत्यक्षपणे गुंतवणूक करण्याचे सध्या उपलब्ध असलेले तीन मार्ग म्हणजे,
म्युच्युअल फंड (MF)
गुंतवणूक संच व्यवस्थापन सेवा (PMS)
पर्यायी गुंतवणूक निधी (AIF)
या तिन्ही योजना गुंतवणूकदारांच्यावतीने जाणकार व्यक्तींकडून व्यवस्थापित केल्या जातात. प्रत्येक योजनेत फरक आहे. त्याचे फायदे /तोटे किंवा साधक/बाधक गोष्टी आहेत, त्या कोणत्या ते थोडक्यात पाहू. पुढील आर्थिक वर्षात विशेषीकृत गुंतवणूक निधी (SIF) आणण्याचे ठरवल्याने चौथा पर्याय गुंतवणूकदारांना उपलब्ध होईल.
म्युच्युअल फंड –
फायदे
● म्युच्युअल फंडमधे खूप कमीत कमी गुंतवणूक, अगदी मामुली रकमेपासून कितीही रकमेची गुंतवणूक करता येते. सुरुवातीस लागणारी गुंतवणूक अत्यंत कमी असल्याने सर्वसामान्य गुंतवणूकदारांना आवडेल अशी ही गुंतवणूक आहे. त्याचप्रमाणे उच्च उत्पन्न असलेल्या गटांसाठी ही लाभदायक आहे.
● गुंतवणूकदारांच्या गरजेनुसार विविध प्रकारच्या योजना उपलब्ध आहेत. त्यातही विशिष्ट ध्येय, विशिष्ट मुदतीच्या अथवा कधीही गुंतवणूक करण्यायोग्य अथवा काढण्यायोग्य अशा अनेक योजना उपलब्ध आहेत.
● अत्यंत कर-कार्यक्षम, फंड हाऊसने केलेल्या खरेदी विक्रीवर फंड हाऊस किंवा गुंतवणूकदारांना आयकर द्यावा लागत नाही. ज्यावेळी गुंतवणूकदार गुंतवणूक काढून घेईल तेव्हाच भांडवली कर लागू होतो.
● सुलभ हाताळणी, पद्धतशीरपणे गुंतवणूक / हस्तांतरण / पैसे काढणे शक्य आहे. त्यामुळे निधी कोणत्या परिस्थितीत गुंतविला जातो, त्यासंबंधीचा धोका कमी होत असल्याने आर्थिक नियोजन करताना अंतिमतः ते किफायतशीर ठरते.
● सामान्यतः कमी जोखीम असलेले, निर्देशांक आधारित वैविध्यपूर्ण गुंतवणूक प्रकार त्यांच्याकडे उपलब्ध आहेत.
● गुंतवणूक जेवढी अधिक कालावधीसाठी केली जाईल, तेवढी जोखीम कमी होऊन भांडवल वृद्धिंगत होण्याची शक्यता अधिक असते. गुंतवणूकीचे एक अतिशय सोयीस्कर साधन असून आर्थिक नियोजनाच्या दृष्टिकोनातून खूप मौल्यवान आहे.
तोटे /बाधक गोष्टी-
● निर्देशांक किंवा व्यवसाय प्रकाराव्यतिरिक्त कोणत्याही विशिष्ट श्रेणी किंवा गुंतवणूक शैलीवर आधारित गुंतवणूक योजना नाहीत.
● निधी व्यवस्थापन करताना कमी जोखीम घेतली जात असल्याने मिळणारा परतावा कमी होतो.
● निधी व्यवस्थापक सोडून गेल्यास होणाऱ्या बदलांचा गुंतवणूकीवर परिणाम होऊ शकतो.
● म्युच्युअल फंडांचा मुख्य दोष म्हणजे, या रचनेमुळे अधिक भिन्न आणि उच्च जोखीम-परतावा धोरण देणं सोपं होत नाही. यामुळे म्युच्युअल फंडमधल्या गुंतवणुकीवर परतावा देण्याच्या क्षमतेला मर्यादा येते. त्यामुळेच अनेक उच्च उत्पन्न धारक (एचएनआय) गुंतवणूक संच व्यवस्थापन सेवा (पीएमएस) किंवा पर्यायी गुंतवणूक निधीत (एआयएफ) गुंतवणूक करण्याचा प्रयत्न करतात.
गुंतवणूक संच व्यवस्थापन सेवा – केवळ उच्च मालमत्ता असणाऱ्यांसाठीच मर्यादित अशी ही योजना असून त्याचे फायदे आणि तोटे खालीलप्रमाणे आहे.
फायदे
● भिन्न रणनीती
● जोखीम-बक्षीस पर्यायांची मोठी श्रेणी
● गुंतवणूकदारांच्या जोखीम क्षमतेस अनुकूल गुंतवणूक संच बनवणं शक्य.
● स्टॉकची थेट मालकी
● फंड व्यवस्थापन स्थिरता (मालक-व्यवस्थापित पीएमएस)
● विशिष्ट श्रेणी/गुंतवणूक शैलींभोवती सखोल विशेषज्ञता निर्माण केली जाऊ शकते.
तोटे / बाधक गोष्टी
● किमान गुंतवणूक 50 लाख, जी सर्वसामान्य गुंतवणूकदारांच्या आवाक्याबाहेर आहे.
● कर गैरसोय, योजनेतील खरेदी विक्री ही संबंधित व्यक्तीची समजुन त्यावर कर आकारणी होत असल्याने अधिक कर द्यावा लागतो.
● अशा योजना व्यवस्थापित करणं हे कौशल्याचं काम आहे. या योजनेत कर्ज घेणं आणि शॉर्ट सेलिंग करणं यास परवानगी नाही.
कमीत कमी नियामक बंधनं आणि किमान कॉर्पस अडथळ्यांसह, पीएमएस प्लॅटफॉर्म हे फंड व्यवस्थापकांसाठी स्वतःची अशी स्वतंत्र गुंतवणूक धोरणं पडताळून पाहण्यासाठी आणि चालवण्यासाठीचं सर्वात सोपं गुंतवणूक साधन आहे. यामुळे विविध जोखीम-परतावा गुणोत्तरांसह मोठ्या संख्येनं विभेदित धोरणं उपलब्ध होतात, जी अधिक नवीन गुंतवणूकदारांना आकर्षित करू शकतात. याव्यतिरिक्त, पीएमएस प्लॅटफॉर्म वैयक्तिक गुंतवणूकदारांच्या आवश्यकता पूर्ण करण्यासाठी इक्विटी पोर्टफोलिओ कस्टमाइझ करण्याची परवानगी देखील देतात.
अलिकडच्या वर्षांत, मोठ्या संख्येनं उच्च दर्जाचं फंड व्यवस्थापकांनी एएमसीमधील त्यांच्या वरिष्ठ गुंतवणूक पदांचा त्याग करून स्वतःचं पीएमएस हाऊस स्थापन केलं आहे. यामुळे गुंतवणूकदारांना मुख्य फंड व्यवस्थापन टीमच्या दीर्घकालीन स्थिरतेवर विश्वास ठेवता येईल. हा व्यवसाय असल्यानं सातत्यानं खराब कामगिरी करणाऱ्या व्यवस्थापकास जावं लागत असलं तरी म्युच्युअल फंड योजनांच्या तुलनेत कमी धोका आहे. सध्या अनेक उच्च दर्जाच्या पीएमएस योजना आहेत, तरी तितक्याच मोठ्या संख्येने कमी दर्जाच्या योजनाही आहेत. यामुळे गुंतवणूकदार आणि सल्लागार यांना गुंतवणूक करण्यापूर्वी खऱ्या जोखीम-बक्षीसाची अधिक चांगली समज असणं खूप महत्वाचं आहे. अतिशय उच्च उत्पन्न असलेल्या लोकांच्या दृष्टीने शॉर्टिंग आणि लीव्हरेजवरील निर्बंध, पीएमएस हाऊसेसना एआयएफ रचनेअंतर्गत शक्य असलेल्या अधिक जटिल धोरणं सुरू करण्यापासून प्रतिबंधित करतात. पर्यायी गुंतवणूक निधीत हे शक्य असते.
पर्यायी गुंतवणूक निधी –
फायदे
● अत्यंत गुंतागुंतीच्या रणनीती शक्य
जोखीम-बक्षीस पर्यायांची मोठी श्रेणी उपलब्ध असून फंड व्यवस्थापन स्थिरता उपलब्ध आहे. (मालक-व्यवस्थापित एआयएफ)
● विशिष्ट श्रेणी/गुंतवणूक शैलींभोवती सखोल विशेषज्ञता निर्माण केली जाऊ शकते.
तोटे अथवा बाधक गोष्टी
● किमान गुंतवणूक 1 कोटी रुपये
● कर गैरसोय, गुंतवणूक व्यक्तीने स्वतः केली समजून कर आकारणी होतं.
● अनेकदा खरे जोखीम-बक्षीस समजणं कठीण असू शकतं.
एआयएफचे तीन श्रेणींमध्ये वर्गीकरण केले आहे – कॅटगिरी एक (प्रारंभिक टप्प्यातील आणि स्टार्ट-अप उपक्रमांमधील गुंतवणूक), कॅटगिरी (जे कॅटगिरी १ किंवा ३ मध्ये बसत नाहीत) आणि कॅटगिरी ३ (लीव्हरेजच्या वापरासह विविध किंवा जटिल धोरणे वापरणारे फंड). AIF द्वारे स्वीकारल्या जाणाऱ्या काही अधिक गुंतागुंतीची व्यापार धोरणे सल्लागारांना किंवा गुंतवणूकदारांना खरोखर समजून घेणं कठीण असू शकतं. यामुळे गुंतवणूकदारांना त्यांच्या जोखीम-परताव्याची खरी समज असल्यानं गुंतवणूक करण्यास प्रवृत्त केलं जाऊ शकतं. यातील कॅटगिरी तीन एआयएफ वरील उत्पन्नाच्या प्रकारावर (व्यवसाय उत्पन्न, भांडवली नफा आणि लाभांश) आधारित फंड पातळीवर कर आकारला जातो.
एआयएफ हे तीन गुंतवणूक साधनांपैकी सर्वात लवचिक आहेत, जे लिव्हरेज आणि शॉर्टिंगच्या वापरासह अनलिस्टेड शेअर्समध्ये गुंतवणूक करण्यास परवानगी देतात. यामुळे एआयएफ पीएमएस किंवा म्युच्युअल फंड स्ट्रक्चर्स अंतर्गत शक्य असलेल्या तुलनेत खूप जास्त पातळीच्या गुंतागुंतीची धोरणं वापरू शकतात. यामुळे गुंतवणूकदारांना उपलब्ध असलेल्या जोखीम-बक्षीस पर्यायांची सर्वोच्च श्रेणी मिळते.
मोठ्या संख्येने उच्च दर्जाचे फंड व्यवस्थापकांनी एएमसीमधील वरिष्ठ गुंतवणूक पदं सोडून स्वतःचं एआयएफ स्थापन केलं आहे. यामुळे गुंतवणूकदारांना मुख्य फंड व्यवस्थापन टीमच्या दीर्घकालीन स्थिरतेवर विश्वास मिळतो. एआयएफ फंड व्यवस्थापनांना अधिक लवचिकता देतात.
एआयएफमध्ये, जेव्हा फंडाला इनफ्लो किंवा रिडेम्प्शन मिळतं, तेव्हा फंड मॅनेजर कोणती विशिष्ट कंपनी खरेदी करायची किंवा विकायची हे निवडू शकतो. दुसरीकडे, पीएमएसमध्ये, फंड मॅनेजरला संपूर्ण मॉडेल पोर्टफोलिओ विकण्यास भाग पाडले जाते. एआयएफ स्ट्रक्चरमुळे अधिक कार्यक्षम गुंतवणूक निर्णय घेता येतात, विशेषतः तरल बाजार परिस्थितीत किंवा विशिष्ट स्टॉक मोठ्या प्रमाणात खाली वर होत आहेत अशा परिस्थितीत.
क्लोज-एंडेड एआयएफमुळे एफएमला स्टॉक निवडीमध्ये सर्वात जास्त लवचिकता मिळते.
क्लोज-एंडेड एआयएफचा एक मोठा फायदा म्हणजे फंड मॅनेजरला फंड फ्लोची दृश्यमानता असते आणि त्यानुसार अधिक अतरल स्टॉकमध्ये गुंतवणूक करण्याची लवचिकता असते (ज्यापासून एफएम ओपन-एंडेड स्ट्रक्चरमध्ये दूर राहिले असेल). तथापि, एक महत्त्वाचा तोटा देखील आहे – क्लोज-एंडेड एआयएफमध्ये, फंड परिपक्व होण्याच्या वेळी बाहेर पडण्यासाठी बाजारातील परिस्थिती अनुकूल असणं खूप महत्वाचं आहे. प्रतिकूल बाजार परिस्थितीमुळे, असलेल्या बाजारभावावर जबरदस्तीनं बाहेर पडावं लागू शकतं. त्यामुळे गुंतवणूकदारांच्या परताव्यावर प्रतिकूल परिणाम होऊ शकतो. पीएमएसमध्ये, तुमचे स्टॉक तुमच्या स्वतःच्या डीमॅट खात्यात ठेवले जातात आणि ते एका सामान्य ट्रस्ट स्ट्रक्चरच्या युनिट्स म्हणून ठेवले जात नाहीत. हे तुम्हाला रोख रकमेऐवजी सिक्युरिटीजच्या हस्तांतरणाद्वारे रिडीम करण्याचा पर्याय देते.
AIF पातळीवर कर आकारणी: कॅट III AIF वर AIF पातळीवर कर आकारला जात असल्याने, गुंतवणूकदारांना स्वतःहून कर भरण्याच्या गुंतागुंतीचा सामना करावा लागत नाही (जसे PMS मध्ये असते).
म्युच्युअल फंड, गुंतवणूक संच व्यवस्थापन सेवा (PMS) आणि पर्यायी गुंतवणूक निधी (AIF) ही सर्व गुंतवणूक साधने आहेत, जिथे तुमचे इक्विटी किंवा कर्जरोखे यातील गुंतवणूक व्यावसायिक फंड व्यवस्थापकांद्वारे व्यवस्थापित केली जाते. तुमच्या गुंतवणुकीसाठी सर्वात योग्य गुंतवणूक साधन तुमच्या आवश्यकतांवर अवलंबून असल्याने यासंबंधी आपल्या गुंतवणूक मार्गदर्शकाची मदत घेणे उचित ठरेल.
©उदय पिंगळे
अर्थ अभ्यासक
(लेखक मुंबई ग्राहक पंचायतीचे क्रियाशील कार्यकर्ते असून संस्थेच्या मध्यवर्ती कार्यकारणीचे सदस्य आहेत याशिवाय महारेराच्या सलोखामंचावर मानद सलोखाकार म्हणून कार्यरत आहेत लेखात व्यक्त केलेली मते वैयक्तिक आहेत.)
