आयकर विवरणपत्र हे एक दस्तऐवज आहे, जे करदात्यानं सरकारला सादर करायचं असतं, यामध्ये एखाद्या व्यक्तीनं किंवा संस्थेनं, एका आर्थिक वर्षात किती उत्पन्न मिळवलं आहे आणि त्यावर किती कर भरला आहे, याची माहिती असते.
(आपले सर्व मार्गाने येणारे उत्पन्न आणि त्यावर भरलेला कर, करदात्याने प्रमाणित करणे म्हणजे आयकर विवरणपत्र भरणे.)
- कायद्यानुसार विशिष्ट उत्पन्न अथवा काही अटी पूर्ण करणाऱ्या सर्वांना आयकर विवरणपत्र भरणं सक्तीचं आहे.
- ज्या करदात्यांना आपलं आयकर विवरणपत्र भरताना हिशोब प्रमाणित करावा लागत नाही, त्यांना सन 2024-25 यावर्षासाठी आयकर विवरणपत्र दंड न भरता सादर करण्याची अंतिम तारीख 31 जुलै 2025 आहे.
- ज्यांना आयकर कायद्यानुसार हिशोबांचे लेखापरीक्षण करून मान्यता घ्यावी लागते, त्यांच्यासाठी हीच तारीख 31 ऑक्टोबर 2025 आहे. गेली काही वर्षं 31 जुलै ही दंड न देता विवरणपत्र दाखल करण्याची अंतिम मुदत वाढवली गेलेली नाही. त्यामुळे यंदा ती कदाचित वाढवली जाईल, या भ्रमात कोणी राहू नये.
- मुदतीत विवरण पत्र न भरल्यानं दंड द्यावा लागतोच, पण अनेक महत्वाच्या आयकर सवलतींवर पाणी सोडावं लागतं. तेव्हा आपलं विवरणपत्र दिलेल्या मुदतीत भरल्यानं दंड वाचतोच, शिवाय करविषयक काही सवलतीही मिळतात.
- 1 एप्रिल 2025 पासून दिलेल्या मुदतीत आयकर विवरणपत्र दाखल करता येत असले तरी तांत्रिक कारणामुळे ते अनेकांना भरता येत नाही. त्यातील काही कारणं पुढीलप्रमाणे आहेत.
- शेवटच्या तिमाहीत मुळातून कापलेला कर हा ज्यांनी कापला आहे, त्यांना 30 एप्रिलपर्यंत भरता येतो. यात तफावत असेल, तर 31 मे पर्यंत त्यांचे विवरणपत्र भरून तो समायोजित करता येतो.
- अनेक कंपन्या ही सर्व प्रक्रिया शेवटच्या क्षणी करतात. त्यामुळे करदात्याच्या 26AS अथवा AIS वर ही माहिती दिसायला अजून काही दिवस लागू शकतात.
- आता सर्व करभरणा ऑनलाइन होत असताना हा तपशील ताबडतोब दिसायला हवा किंवा एक दिवसाहून अधिक कालावधी लागायला नको. आयकर खात्यानं या संदर्भात तातडीनं काहितरी करून हा विलंब टाळण्याची गरज आहे.
- अनेक कंपन्या आपल्या कर्मचाऱ्यांना त्यांना कायद्यानं आवश्यक असणारा असा फॉर्म16, मे अखेर ते अगदी 15 जूनपर्यंत देतात, त्यामुळे आपलं नक्की उत्पन्न किती, करकपात किती आणि विविध कलमानुसार घेतलेली आयकर सवलत किती हे त्यांना नक्की समजत नाही.
- आयकर विवरणपत्र भरण्यासाठी आवश्यक फॉर्ममध्ये दरवर्षी काही बदल केले जातात, असे फॉर्म अनेकदा 1 एप्रिलला उपलब्ध नसतात. या वर्षी सुधारित फॉर्म-3 आयकर विभागाकडून 25 एप्रिल 2025 ला उपलब्ध करून देण्यात आला आहे.
- अनेक व्यावसायिक संस्थांचे जमाखर्च तपासून त्यांचं लेखापरीक्षण होणं आणि त्याला मान्यता मिळणं आवश्यक असतं. असं असलं तरीही- ज्यांचे करपात्र उत्पन्न विहित मर्यादेहून खूप कमी आहे, ज्यांचा कर मुळातून कापला जात नाही आणि ज्यांना भांडवली नफा या सदराखाली काही उत्पन्न असेल किंवा नसेल, असे करदाते आपलं उत्पन्न मोजून ताबडतोब आयकर विवरणपत्र 1 एप्रिलपासून कधीही भरू शकतात.
- आयकर विवरणपत्र दाखल करण्यासाठी विविध फॉर्म आहेत. दरवर्षी विभागाकडून त्यात किरकोळ बदल होत असतात. आपण आपल्या कराची मोजणी दोन पद्धतीनं करू शकतो. त्याचप्रमाणं व्यवसाय उत्पन्न नसेल तर मोजणी करण्याच्या पद्धतीत सोईनुसार बदल करू शकतो.
आपल्याला नेमका कोणता फॉर्म लागेल आणि तो भरण्यासाठी कोणत्या गोष्टी हाताशी ठेवल्या तर सोयीचं होईल याची माहिती घेऊयात.
- आयटीआर 1 (सहज) : कुणी भरायचा?
उत्तर: करदाते ज्यांचा पगार, पेन्शन, व्याज हेच उत्पनाचं साधन आहे. ज्यांच एकूण उत्पन्न 50 लाख रुपयांहून कमी आहे.
आवश्यक कागदपत्रं –
फॉर्म 16
- बँक खातेउतारा
- मुळातून कर कापल्याचं प्रमाणपत्र
- आयटीआर 2 : कुणी भरायचा?
उत्तर: करदाते ज्यांचं उत्पन्न 50 लाखाहून कमी आहे. भांडवली नफा, घरभाडं हे उत्पन्नाचा भाग आहेत. परदेशात मालमत्ता आहे किंवा त्यात गुंतवणूक केली आहे.
आवश्यक कागदपत्रं –
- फॉर्म 16
- फॉर्म 16 A
- भांडवली नफ्याचा तपशील
- आयटीआर 3 : कुणी भरायचा?
उत्तर: करदाते ज्यांचा पगार व्यवसाय यासह अथवा याशिवाय उत्पन्नाची वेगवेगळी साधनं आहेत. स्वतःचा व्यवसाय आहे, भागीदारीत व्यवसाय आहे, उत्पन्नाची अनेक स्रोत आहेत.
आवश्यक कागदपत्रं –
- व्यवसायचा वार्षिक जमाखर्च
- वार्षिक नफातोटा पत्रक
- मुळातून कापून गेलेल्या कराचं प्रमाणपत्र
- आयटीआर 4 (सुगम) : कुणी भरायचा?
उत्तर: करदाते ज्यांच उत्पन्न ₹50 लाखाहून कमी उत्पन्न आहे. छोटे व्यावसायिक आहेत.
आवश्यक कागदपत्रं –
- बँक खातेउतारा
- मुळातून करकपातीचं प्रमाणपत्र
- आयटीआर 5 : कुणी भरायचा?
उत्तर: करदाते ज्यांचा व्यवसाय मर्यादित भागीदारीत आहे. प्रोप्रायटर्स, असोसिएशन ऑफ पर्सन, अन्य फर्म ज्याचं उत्पन्न परिशिष्ट 11 नुसार करमुक्त आहे.
आवश्यक कागदपत्रं –
- व्यवसायाचा वार्षिक जमाखर्च
- वार्षिक नफातोटा पत्रक
- मुळातून कापून गेलेल्या कराचं प्रमाणपत्र
- आयटीआर 6: कुणी भरायचा?
उत्तर: कोणतीही कंपनी ज्यांचं उत्पन्न परिशिष्ट 11 नुसार करमुक्त नाही.
आवश्यक कागदपत्रं –
- व्यवसायचा वार्षिक जमाखर्च
- वार्षिक नफातोटा पत्रक
- मुळातून कापून गेलेल्या कराचं प्रमाणपत्र
- आयटीआर 7 कुणी भरायचा?
उत्तर: आयकर कायदा 139 AA/AB/AC/AD मध्ये उल्लेख असलेल्या सर्व व्यक्ती/ संस्था यात प्रामुख्यानं राजकिय पक्ष, विश्वस्त संस्था, वैज्ञानिक संशोधन संस्था यांचा समावेश होतो.
आवश्यक कागदपत्रं –
- आवश्यक असल्यास हिशोब तपासनीसांचा अहवाल
- मुळातून कर कपातीचे प्रमाणपत्र
याशिवाय आयकर विवरणपत्र भरण्यासाठी उपयुक्त गोष्टी जसं की –
पॅन, आधार, पासवर्ड, बँक खातं तपशील, बचत गुंतवणूक केल्याचा तपशील, व्याज प्रमाणपत्र, गृहकर्ज मूद्दल व्याज यांची विभागणी, मेडीक्लेम भरल्याची पावती, मिळालेल्या दिलेल्या भेटवस्तू, क्रेडिट कार्ड व्यवहार, स्थानिक स्वराज्य संस्थेचा भरलेला कर, करमुक्त उत्पन्नाचा तपशील, भागीदारी करार, लीज करार, मोठ्या रकमेच्या व्यवहाराचे तपशील, देणगी दिली असल्यास त्याचा तपशील बोनस, राईट, मर्जर, डीमर्जर, खरेदीविक्रीची बिलं यासारखी आपल्या उत्पन्नाच्या संबंधित आवश्यक ती माहिती हाताशी ठेवावी म्हणजे आयत्याक्षणी धावपळ करावी लागत नाही.
या आर्थिक वर्षात भांडवली नफा वेगवेगळ्या कार्यकालासाठी वेगवेगळया दरानं लागत असल्यानं आयटीआर-3 मध्ये त्यांची मोजणी आणि करदेयता वेगवेगळी दाखवावी लागेल. त्याचप्रमाणे 1 ऑक्टोबरनंतर शेअर कंपनीनं शेअरहोल्डरकडून खरेदी केली असतील तर मिळालेली रक्कम लाभांश म्हणून आणि मूळ शेअर्स खरेदी करण्यास लागलेली रक्कम भांडवली तोटा म्हणून दाखवावी लागेल. त्याचप्रमाणे एक कोटी रुपयाहून अधिक मालमत्ता आणि दायित्वं असल्यास त्याचाही तपशील द्यावा लागेल.त्याप्रमाणे नवीन फॉर्म तयार करण्यात आला असून तो संबंधिताना उपलब्ध आहे.
याप्रमाणं फॉर्म भरण्यास आवश्यक तपशील हाताशी असल्यास आयकर विवरणपत्र भरणं सोपं जातं. आपल्याला विवरणपत्र भरता येत नसल्यास तज्ज्ञ व्यक्ती/ संस्था यांची मदत घ्यावी. अनेकदा आपण जाणकार समजत असलेली व्यक्ती यात जाणकार असतेच असं नाही तेव्हा आपण माहिती असल्यास स्वतः अचूक मोजणी करून द्यावी आणि संबंधित व्यक्तीस समजावून सांगावी. त्यानं विवरणपत्र दाखल करण्यापूर्वी तपासून आपण पहावी. अनावधानानं यात संबंधित व्यक्तीकडून चूक झाल्यास त्याची सर्व जबाबदारी करदात्यांवर येते आणि दंड होतो. याशिवाय मनस्ताप होतो तो वेगळाच. काही व्यावसायिक फर्म सेवा फी आकारून आपल्या ग्राहकांना सेवा देत असतात. त्यांची मदत घेता येईल. एवढी पुरेशी काळजी घेऊनही काही जाहीर करायचं राहिलं असेल तर विवरणपत्र 31 डिसेंबरपर्यत (जरी ते मंजूर झालेलं असलं / नसलं तरी) दुरुस्त करता येतं.
©उदय पिंगळे
अर्थ अभ्यासक
(लेखक मुंबई ग्राहक पंचायत या स्वयंसेवी ग्राहक संस्थेचे क्रियाशील कार्यकर्ते असून संस्थेच्या मध्यवर्ती कार्यकारिणीचे सदस्य आहेत. याशिवाय महारेराच्या सामंजस्य मंचावर मानद सलोखाकार म्हणून कार्यरत असून लेखात व्यक्त केलेली मते वैयक्तिक आहेत)
