शेअरबाजार, वस्तुबाजार आणि चलन बाजारात होणाऱ्या नियमित व्यवहारांशिवाय यांस समांतर असे व्यवहार फार पूर्वीपासून होत आहेत. हे व्यवहार प्रामुख्यानं रोखीत आणि विश्वासावरच होत असतात. यापैकी ‘डब्बा ट्रेडिंग’ या व्यवहाराबद्दल आपण जाणून घेणार आहे.
डब्बा ट्रेडिंग (Dabba Trading) म्हणजे कायदेशीर स्टॉक एक्सचेंजच्या बाहेर, अनधिकृत पद्धतीनं शेअर्समध्ये व्यवहार करणं. यालाच बॉक्स ट्रेडिंग किंवा बकेट ट्रेडिंग असंही म्हणतात.
- या व्यवहारांवर कमी नियामक बंधनं असली तरी व्यवहार पारदर्शक पद्धतीनं आणि अधिकृतपणे होतात. त्यावर कर आकारणी कशी होणार तेही आपल्याला माहिती आहे. मान्यताप्राप्त बाजारात होणारे व्यवहार हे करार असतात आणि ते पूर्ण करणं संबंधितांवर बंधनकारक असतं.
- या व्यवहारपूर्ततेची हमी बाजार नियामक मंडळावर असते. कोणत्याही कारणामुळे व्यवहारपूर्तता झाली नाही तर त्यांची भरपाई कशी करायची यांसंबंधी निश्चित नियम असल्यामुळे सुचिबाह्य शेअर्समधले व्यवहार अधिक सुरक्षित असतात.
- याशिवाय अन्य ठिकाणी जर समांतररित्या असे व्यवहार होत असतील तर त्यास डब्बा ट्रेडिंग असं म्हणतात. यात प्रामुख्यानं पैजेचे व्यवहार होतात. या पैजा प्रत्यक्षात खरेदी विक्री न करता भविष्यातील विशिष्ट वेळी, दिवशी, शेअरचा भाव, निर्देशांक, सोने चांदी यासारख्या मौल्यवान वस्तूंचा भाव, डॉलरचा भाव एवढा असेल अशा स्वरूपाच्या असतात. या पैजा अत्यंत कमी पैशांची हमी देऊन लावता येतात आणि त्यांचे समायोजन पूर्वी आणि आजही प्रामुख्यानं रोख पद्धतीनं होतात.
- पूर्वी ही पैजेची रक्कम डब्यात, खोक्यात अथवा बादलीत ठेवण्यात येत असल्यामुळे याला डब्बा ट्रेडिंग, बॉक्स ट्रेडिंग आणि बकेट ट्रेडिंग असं नाव पडलं असण्याची शक्यता आहे.
- आता काही व्यवहार डी-मॅट खात्याचा वापर करून आधुनिक पद्धतीनं तंत्रज्ञानाचा वापर करून ऑनलाइन पद्धतीनंही केले जात आहेत.
- डब्बा ऑपरेटरशी संपर्क करून असे व्यवहार करायचे आहेत ते तोंडी अथवा अन्य कोणास कळणार नाही अशा पद्धतीनं कळवण्यात येतात.
- काही ठरावीक रक्कम देण्याच्या बोलीवर व्यवहार निश्चित केला जातो, यातल्या किंमती नियमित बाजाराबरोबर तपासल्या जातात, त्यात जिंकल्यास ठरलेली रक्कम देण्यात येते.
- रोख रक्कम तृतीयपक्षी मध्यस्थाच्या माध्यमातून दिली घेतली जाते. याला कायद्याचे कोणतेही पाठबळ नसल्यानं, हा एकाप्रकारे मालमत्तेतील किमतीच्या चढ उतारावर आधारित जुगार आहे.
मान्यताप्राप्त बाजार, सूचिबाह्य शेअर्स खरेदीविक्री मंच आणि डब्बा ट्रेडिंग यांची तुलना-
- कायदेशीरपणा: मान्यताप्राप्त बाजार आणि सुचिबाह्य शेअर्सच्या व्यवहारांचे मंच कायदेशीर असल्यामुळे सुरक्षित आहेत मात्र डब्बा ट्रेडिंग मंच बेकायदेशीर आहेत.
- व्यवहार व्यवस्था: बाजार आणि सूचिबाह्य शेअर्स मंच यावर होणाऱ्या व्यवहारांसाठी निश्चित नियम आहेत. इथे ग्राहकांची नोंद ठेवली जाते, ओळख पटवली जाते. आणि व्यवहार पूर्णपणे पारदर्शक पद्धतीनं होतात.
डब्बा ट्रेडिंग व्यवहारांसाठी जरी काही नियम असले तरी ते बहुतेक रोख रकमेत आणि अर्थात विश्वासावर होतात ज्याचं समायोजन डब्बा ट्रेडिंग ऑपरेटरद्वारा केलं जातं.
- नियामक देखरेख: शेअर बाजार व्यवहारावर सेबीचं पूर्ण नियंत्रण असून सूचिबाह्य शेअर्स व्यवहार कमी नियंत्रणात आहेत.
डब्बा ट्रेडिंग हे सेबीच्या नियामक यंत्रणेत येत नाहीत.
- कर आकारणी: बाजार व्यवहारांना प्रोत्साहन मिळावं म्हणून मान्यताप्राप्त बाजारात अल्प आणि दीर्घ मुदतीच्या भांडवली नफ्यावर विशेष दरानं कर आकारणी केली जाते. सुचिबाह्य शेअर्सवरच्या भांडवली नफ्यावर अन्य मालमत्तांप्रमाणे दोन वर्षानंतर विशेष दरानं कर आकारणी केली जाते.तर डब्बा ट्रेडिंगमधे ट्रेडिंग अनधिकृत असल्यानं कुठलाच कर नसतो..
- जोखीम तीव्रता: आधी सांगितल्याप्रमाणे शेअर बाजारातले व्यवहार अधिक सुरक्षित असल्याने त्यातील जोखीम अत्यंत कमी असते. सूचिबाह्य शेअर्सच्या व्यवहारांचे मंच विविध परवानग्या घेऊन हे व्यवहार करीत असल्याने आता त्यातील जोखीम खूप कमी झाली आहे.अर्थातच डब्बा ट्रेडिंग बेकायदेशीर असल्यानं यात तीव्र जोखीम असते..
अन्य व्यवहार आणि डब्बा ट्रेडिंग यामधला मुख्य फरक:
- पारदर्शकतेचा अभाव: डब्बा ट्रेडिंग पारदर्शक पद्धतीनं होत नाही. त्यामुळे त्यात फसवणूक होण्याची शक्यता असते.
- गुंतवणूकदार संरक्षणाचा अभाव: हे व्यवहार पूर्णपणे बेकायदेशीर असल्यानं यातल्या फसवणुकी संदर्भात गुंतवणूकदारांना कुठेही दाद मागता येत नाही.
- कर आकारणी: या व्यवहारावर कोणतीही कर आकारणी होत नाही किंबहूना असे व्यवहार कर चुकवण्यासाठीच केले जातात.
थोडक्यात,
डब्बा ट्रेडिंग ही नियमित बाजार अथवा अधिकृत मंचाबाहेर केल्या जाण्याऱ्या बेकायदेशीर व्यवहारांची प्रक्रिया आहे.
प्रत्यक्ष शेअर्सची खरेदी विक्री न करता भावातील फरकाचा लाभ देणारे, दलाली न आकारणारे, कमी भांडवलावर कित्येक पटीत व्यवहारांची परवानगी देणारे, बाजार संचाहून वेगळ्या संचात/तुकड्यात खरेदी विक्री करता येणारे, पैज लावण्याची परवानगी देणारे, त्वरीत पैसे देण्याची व्यवस्था करणारे, अधिकाधिक लोक वापरत असलेले, 24 तास कार्यरत असणारे, आणि आता तंत्रज्ञानाचा वापरुन ग्राहकस्नेही व्यवहार पर्याय उपलब्ध करून देणारे असून डब्बा ट्रेडिंग ब्रोकर आणि त्यांचे मंच समाज माध्यमावर उघडपणे जाहिराती प्रकाशित करीत असतात.
- सहज गुगल सर्च केला तरी भारतातल्या प्रमुख डब्बा ट्रेडरची मिळालेली नावं पुढीलप्रमाणं आहेत.
- ट्रेडेक्स लाइव, एरो ट्रेड, व्ही मनी, व्हेंटज मार्केट, डब्बा ट्रेडिंग, स्काय ट्रेड, आवाज शेअर्स, डब्बा ट्रेडिंग कस्टमाइज, एलिट फॉर्च्युन, ट्रेड पाल अशी 10 आघाडीची नावं तपास केल्यावर सहज मिळाली.
- या ट्रेडरचे अ‍ॅप्स आणि संकेतस्थळंही आहेत, यातील व्यवहार ‘किमान पैशांत कमाल व्यवहार’ या तत्वांवर आधारित असल्यानं ते व्यक्तींमधील जुगारी प्रवृत्तीला प्रोत्साहन देतात.
- यास कायदेशीर संरक्षण नसल्यानं गुंतवणूकदराचं नुकसान होऊन कायदेशीर समस्या उद्भवू शकतात. प्रतिभूती करार नियमन कायदा 1956 च्या (SCRA) कलम 23 (1) नुसार प्रतिभूती व्यवसायासाठी प्रचार करणं, बोली किंवा देकार देण्यासाठी लोकांना एकत्र करणं, कायद्यातील कलमांचं पालन न करणं आणि प्रतिभूती अपील न्यायाधिकरणाच्या आदेशांचं पालन न करणं यांचा समावेश आहे.
- त्यामुळे असे व्यवहार करणं बेकायदेशीर आहे. त्याचप्रमाणं भारतीय न्याय संहिता 2023 (BNS) च्या कलम 410 (विश्वासाचा भंग) आणि 318नुसारही (फसवणूक आणि कट) गुन्हेगारी कृत्य आहे. याबद्दल संबंधित व्यक्ती आणि व्यापारी यांना जास्तीत जास्त 10 वर्षांपर्यंत तुरुंगवास आणि अथवा ₹ 25 कोटीपर्यत दंडाची शिक्षा होऊ शकते.
- बाजारात गुंतवणूक करणाऱ्या गुंतवणूकदारांनी केवळ माहिती म्हणून डब्बा ट्रेडिंग म्हणजे काय जाणून घ्यावं. हा लेख डब्बा ट्रेडिंगमधील गुंतवणूक आणि त्यांच्याशी संबंधित कोणत्याही मध्यस्तांची शिफारस करीत नाही.
©उदय पिंगळे
अर्थ अभ्यासक
(लेखक मुंबई ग्राहक पंचायत या स्वयंसेवी ग्राहक संस्थेचे क्रियाशील कार्यकर्ते असून संस्थेच्या मध्यवर्ती कार्यकरणीचे सभासद आहेत याशिवाय महारेराच्या सामंजस्य मंचावर मानद सलोखाकार म्हणूनही कार्यरत आहेत. लेखात व्यक्त केलेली मते पूर्णपणे वैयक्तिक आहेत.)
